Μετάφραση - Επίμετρο: Νίκος Σκοπλάκης

Εξώφυλλο: Κυριακή Μαυρογεώργη

Το παράξενο καλοκαίρι του 1913 είναι το τελευταίο στο οικοτροφείο του Οντερκούλε, όπου αγόρια παλαιών κι ενίοτε ξεπεσμένων αριστοκρατικών οικογενειών καλούνται να εκπαιδευτούν σε έναν τρόπο ύπαρξης ολοένα και πιο ξεκομμένο από την πραγματικότητα των ραγδαίων μετασχηματισμών λίγο πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο έφηβος Βοήθιος φον Ορλαμίντε έρχεται αντιμέτωπος με τον φόβο του θανάτου, με την εξάρτηση από τον πατέρα και από τις πατρικές φιγούρες των εξουσιών, με φυσικές καταστροφές και διλήμματα· πρωτίστως, όμως, με τον ίδιο του τον εαυτό σε μια ασύμμετρη πορεία μετάβασης από το περίκλειστο οικοτροφείο στην πολιτεία των προλεταρίων. Ο Ερνστ Βάις, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της γερμανόγλωσσης αφηγηματικής μυθοπλασίας του Μεσοπολέμου, εκθέτει με οξυδέρκεια και αφηγηματική δεινότητα τη μοναξιά, τις σφοδρές αντιθέσεις, τα άγχη και τις προσδοκίες που διαμόρφωσαν μια ολόκληρη γενιά, η οποία σε σημαντικό βαθμό αφανίστηκε και ματαιώθηκε στη μεγάλη ανθρωποσφαγή του 1914-1918. Το μυθιστόρημα Ο αριστοκράτης (1928) απαρτίζεται από μια σειρά μετατοπίσεων ανάμεσα στο αλληγορικά μυθικό και το ιστορικά προσδιορισμένο, γίνεται η αφήγηση του μετέωρου «πριν» στη συνάρτηση του ατομικού και του συλλογικού πεπρωμένου, διαρθρώνεται μεθοδικά μέσα από τις αντιφάσεις της προσωπικής εμπειρίας και της μνήμης, εκφράζει την αναίρεση της τελεολογίας και τον αμφίρροπο αγώνα για την υπέρβαση των δυϊσμών που κατατρύχουν τον βίο.

«Το βιβλίο [...] δεν κλείνει με ένα τέλος, αλλά με μία αρχή. Συνεχίζεται όπως το μεγάλο Ζ., η ζωή. Η αφήγηση σταματάει λίγο πριν από τον πόλεμο», αναφέρει ο Γιόζεφ Ροτ παρουσιάζοντας το μυθιστόρημα στη Frankfurter Zeitung. Ο Αριστοκράτης, μυθιστόρημα που αποτελεί τομή στο έργο του Ερνστ Βάις, μεταφράζεται πρώτη φορά στα ελληνικά.

Ο Ερνστ Βάις έγραψε τον Αυτόπτη μάρτυρα με αφορμή έναν λογοτεχνικό διαγωνισμό για τους εξόριστους γερμανόφωνους συγγραφείς το 1938. Το βιβλίο αποτελεί την τελευταία του μυθοπλαστική αυτοβιογραφία με πρωτοπρόσωπο αφηγητή, σε μια σειρά που είχε ξεκινήσει περίπου δέκα χρόνια νωρίτερα, και συγχρόνως το τελευταίο μυθιστόρημα του Βάις. Το χειρόγραφο αναδύθηκε πάλι και έφτασε στην Ευρώπη από τις ΗΠΑ το 1951, ενώ η έκδοσή του ήταν το έναυσμα για να ανακαλυφθεί το έργο ενός σημαντικού και ξεχασμένου συγγραφέα. Με τα μέσα του μυθιστορήματος ο «χειρουργός της ψυχής» Ερνστ Βάις ανατέμνει στον συγκλονιστικό Αυτόπτη μάρτυρα τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που γέννησαν τη φρίκη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, τις πρώτες επιτυχίες του Χίτλερ και τις αποτυχίες της «Βαϊμάρης», την ψυχοπολιτική τεχνολογία του αυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού, τον ναζιστικό ζόφο που σημαδεύει τα ατομικά και τα συλλογικά πεπρωμένα. Ο Αυτόπτης μάρτυρας έχει χαρακτηριστεί κατά καιρούς αντιφασιστικό μυθιστόρημα, ψυχογράφημα των Γερμανών διανοουμένων από το 1914 μέχρι το 1936, μυθιστόρημα για τον Χίτλερ (Hitlerroman) ή για το παθολογικό και το δαιμονικό στοιχείο στον ναζισμό. Ο ανώνυμος πρωτοπρόσωπος αφηγητής είναι ένας γιατρός ο οποίος θεραπεύει από υστερική τύφλωση τον δεκανέα Α.Χ. σε ένα στρατιωτικό νοσοκομείο προς το τέλος του «μεγάλου πολέμου», θεωρώντας σφαλερά πως η «θαυματουργή θεραπεία» εγγυάται την υπεροχή του και την κυριαρχία του πάνω στον θεραπευμένο. Καταδιωκόμενος και ο ίδιος από τον Α.Χ., παρακολουθεί πώς το «έργο» του σκορπάει απροσμέτρητα βάσανα στην Ευρώπη, μέχρι που αποφασίζει να λυτρωθεί από τις μάταιες προσπάθειες του «αυτόπτη», πηγαίνοντας να πολεμήσει για τη δημοκρατική κυβέρνηση της Ισπανίας. Γράφοντας αυτό το βιβλίο, ο Ερνστ Βάις διεξήγαγε τη δική του, λογοτεχνική, μάχη, με τα μάτια ορθάνοιχτα ως το τέλος.